Vogelbescherming Vlaanderen en Dryade starten een rechtszaak tegen de Vlaamse overheid om de wilde hamster van uitsterven te behoeden. Na veelvuldig de alarmbel te hebben geluid bij de beleidsmakers blijven de inspanningen systematisch ontoereikend. Een rechtszaak is dan ook de enige optie die nog rest om de overheid te dwingen haar verantwoordelijkheid op te nemen om het uitsterven van deze beschermde soort te voorkomen.
De wilde hamster – een kennismaking
De wilde hamster (cricetus cricetus, hierna: hamster) komt van nature vooral voor in graslanden, velden, steppen en akkers. Met de opkomst van de landbouw enkele millennia terug verbreidde zijn leefgebied zich meer naar het westen uit. Hij komt voor van Zuidwest-Rusland via de Donauvallei en de Pannonische vlakte door Duitsland tot Zuid-Limburg, Oost-België en Noordoost-Frankrijk.
Hamsters kunnen in onze regio enkel voorkomen in akkers, ruigtes of kleine landschapselementen met een löss- of leembodem, waarin ze een ondergrondse burcht kunnen graven. De hamster bevindt zich in Vlaanderen aan de westgrens van zijn natuurlijke verspreidingsgebied.
Waarom is de hamster bedreigd? Het falend soortbeschermingsprogramma.
De hamster is een beschermde diersoort die in principe van het strengste soortenbeschermingsregime zou moeten genieten. De hamster is opgenomen in bijlage IV van de EU-Habitatrichtlijn en valt als beschermde soort (categorie 3) onder het Vlaamse Soortenbesluit. Desondanks blijft de Vlaamse overheid ernstig in gebreke om de hamster te beschermen.
Helaas gaat de populatie in Vlaanderen sterk achteruit. Vandaag is ze enkel nog te vinden in Widooie (Limburg).
De steeds intensiever wordende landbouw en snel opeenvolgende monotone teelten bieden de hamster niet voldoende kwaliteit om te foerageren en te profiteren van de natuurlijke bescherming door gewassen. Op akkers waar laat (d.i. na 1 september) of niet wordt geoogst hebben hamsters de beste overlevingskansen. Hier is het voortplantingssucces hoog en kan de ‘offspring’ van de tweede worp zich succesvol vestigen. Op reguliere akkers, waar de oogst reeds in de zomer (juli) wordt weggehaald, slinken de overlevingskansen aanzienlijk omdat dekking ontbreekt en de soort op die manier erg kwetsbaar wordt voor predatie door vossen, roofvogels en marters. De opkomst van de moderne landbouwtechnieken staat dan ook, samen met de toenemende ruimtelijke versnippering en klimaatverandering, met stip op één als de voornaamste bedreiging voor het voortbestaan van de hamster.
Bovendien is haar leefgebied zo versnipperd geraakt in Vlaanderen dat ze volledig dreigt te verdwijnen.
Het eerste soortbeschermingsprogramma (SBP) voldeed niet en de Vlaamse overheid nam nauwelijks noodmaatregelen in afwachting van het tweede SBP. Vage, loze woorden zijn helaas niet afdoende om een bedreigde soort te beschermen, behouden en herstellen. De doelstelling is nochtans duidelijk. Een minimaal leefbare populatie van 1500 hamsters op een goed beheerd hamstergebied van minstens 600 ha, waaronder minimum 100 ha kerngebied in eigen beheer. Deze doelstelling is gebaseerd op het onderzoek van o.m. wetenschapster A. Kayser. Zij stelt op basis van genetisch onderzoek dat deze minimale populatiegrootte (minimum viable population) moet worden beoordeeld in de lente.
Door het falend soortbeschermingsprogramma wordt de kans echter reëel dat ook de laatste resterende hamsterpopulatie in Widooie zal verdwijnen. Het eerste SPB dat tweemaal verlengd werd, liep af op 21 juli 2023. Er werden geen noodmaatregelen afgevaardigd en het tweede SBP is nog niet van kracht. Conclusie, de hamster geniet in de praktijk momenteel weinig tot geen bescherming. De gewassen op de akkers worden in principe vanaf juli geoogst, hetzelfde moment dus als het voortplantingsseizoen van de hamster (juli – september). Zonder beschutting van de gewassen zijn de overblijvende wilde hamsters ten dode opgeschreven.
Naast het gebrek aan daadkrachtige noodmaatregelen in Widooie, leverde de Vlaamse overheid ook geen enkele inspanning om de hamster opnieuw te introduceren in voormalige kerngebieden, zoals Bertem of Hoegaarden. Nochtans hebben het Hof van Justitie en verschillende nationale rechters geoordeeld dat uit de wettelijke beschermingsverboden van de Habitatrichtlijn een herstelplicht voortvloeit voor de lidstaten.
In 2004 werd de Vlaamse overheid al een keer in gebreke gesteld door de Europese Commissie omdat ze haar verplichtingen onder de Habitatrichtlijn niet nakwam. De Commissie dreigde met een inbreukprocedure waarbij de boetes kunnen oplopen tot enkele miljoenen €.
Wat eisen we?
Vogelbescherming Vlaanderen en Dryade verwachten dat de Vlaamse overheid op korte termijn een tweede SBP aanneemt dat de lat voldoende hoog legt. Dit wil zeggen een minimale leefbare populatie van 1500 hamsters en een goed beheerd hamstergebied met minimum 100 ha in eigen beheer. Er zijn ook concrete acties nodig in de voormalige hamstergebieden van Bertem, Hoegaarden en Bilzen waar het dier wel al uitgestorven is.
We willen benadrukken dat de gesprekken in het verleden steeds constructief en in een goede verstandhouding zijn verlopen, maar het kabinet was niet bereid om de doelstellingen (inzake oppervlakte en populatie) voor het tweede SBP aan te scherpen. Het is zeker niet zo dat enkel de huidige Vlaamse regering verantwoordelijk is voor het wanbeleid dat is gevoerd (de regering schiet al 20 jaar tekort in deze zaak), maar het is nu wel aan deze en de volgende regering om dit wanbeleid recht te trekken en daarvoor zal een ambitieuzer beleid nodig zijn.
Lees hier het volledig persbericht.
Hamster als symbool- en paraplusoort voor akkerbiodiversiteit
Het lot van de hamster is tekenend voor de algemene achteruitgang van onze biodiversiteit. Een hamstervriendelijk beheer binnen een kleinschaliger landbouwlandschap levert niet enkel voordelen op vlak van biodiversiteit, maar draagt ook bij aan het waterbergend vermogen van de bodem waardoor er minder afspoeling van vruchtbare grond is en de natuurlijke omgeving beter bestand is tegen de gevolgen van klimaatverandering.
“In die zin is de hamster niet alleen een symbool- maar ook een paraplusoort: een daadkrachtig hamstervriendelijk beleid komt namelijk ook andere soorten ten goede, waaronder typische akkersoorten zoals bijvoorbeeld patrijs, haas, veldleeuwerik of grauwe gors.”
Niels Luyten – Vogelbescherming Vlaanderen
Natuurherstel is cruciaal
De precaire situatie van de hamster in Vlaanderen staat bovendien op gespannen voet met de EU-biodiversiteitsstrategie. Nu de Natuurherstelwet is goedgekeurd door het Europees Parlement, zijn we nog een stap dichter bij (extra) juridisch bindende doelstellingen met herstelverplichtingen voor aangetaste ecosystemen. Het beoogde natuurherstel is een cruciale schakel om de klimaat- én biodiversiteitscrisis het hoofd te bieden.
“De penibele toestand waarin de hamster verkeert, en waarin bij uitbreiding verschillende soorten van het landbouwlandschap verkeren, maakt pijnlijk duidelijk dat er nog veel werk aan de winkel is. Enkel ambitieuze SBP’s met duidelijke doelstellingen en effectieve maatregelen kunnen bijdragen aan de uitdagingen waarmee de Vlaamse overheid wordt geconfronteerd.”
Niels Luyten – Vogelbescherming Vlaanderen
Een ambitieus hamsterbeleid is daarom een duurzame investering voor de toekomst. Hendrik Schoukens, hamsterspecialist en tevens onze advocaat in deze zaak, schreef een interessant opinieartikel waarom de 800.000€ die tot nog toe werd geïnvesteerd geen weggegooid geld is.Duitsland, Frankrijk en Nederland zijn sterk in de weer en hebben hun ambitieus serieus opgetrokken. Zo stelde Frankrijk een masterplan 2019 – 2028 op waarin ze sterk vasthouden aan een minimum leefbare populatie. Ook in Duitsland wordt er onder meer in de buurt van het Duitse stadje Pulheim een doorgedreven beleid gevoerd. Dit beleid is gericht op de meest waardevolle percelen, waarop geen rendabele productie is toegelaten en waarop niet meer wordt geoogst. Deze maatregelen lijken vruchten af te werpen. Het aantal hamsterburchten verdubbelde op enkele jaren tijd.
BBC Earth heeft een prachtig fragment over de wilde hamster in Wenen.
Vogelbescherming Vlaanderen en Dryade stellen alles in het werk om een ambitieus tweede soortbeschermingsprogramma zo snel mogelijk in werking te laten treden.